Mırbi (Ilgar) Kervansarayı (Birecik)

Şanlıurfa ili Birecik ilçesinin 35 km. kuzeydoğusundaki Ilgar (Mırbi) Köyü’nde bulunan bu kervansaray Birecik-Diyarbakır, Birecik-Urfa kervan yollarının kavşak noktasında bulunuyordu. Kervansarayın kitabesi günümüze gelemediğinden ve kaynaklarda da yeterli bilgi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Yapı üslubundan Osmanlı döneminde yapıldığı sanılmaktadır.

Kervansarayın üzerine 1902–1903 yıllarında Hartavizade Emin Ağa tarafından ikinci bir kat ilave edilmiş ve yapı adı geçen kişinin konağı olarak kullanılmıştır. Bu nedenle de özelliğini bütünüyle yitirmiştir.

Kervansaray kesme taştan, doğu-batı yönünde uzanan dikdörtgen planlıdır. Güney yönündeki girişten sonra avlu etrafında sıralanmış bölümler bulunmaktadır. Kuzey-güney yönünde üzeri 3 çapraz tonozla örtülü bir dehliz, bunun sağında ve solunda simetrik olarak yapılmış dikdörtgen planlı üçer salon bulunmaktadır. Doğu-batı yönündeki bu salonlar ahır ve yolcuların konaklamalarına ayrılmıştır.

Yapı günümüzde harap ve terk edilmiş haldedir.


Titriş Kervansarayı (Bozova)

Şanlıurfa ili Bozova ilçesi Titriş Köyü’ndeki bu kervansaray Birecik-Çarmelik-Urfa-Titriş-Karacurun-Siverek-Karabahçe ve Diyarbakır kervan yolu üzerinde bulunmaktadır. Kervansarayın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi kesinlik kazanamamıştır. Yapı üslubundan Osmanlı döneminde, XV.-XVI.yüzyılda yapıldığı sanılmaktadır.

Kervansaray kesme taştan, dikdörtgen planlı olarak yapılmıştır. Güney cephesindeki yuvarlak ve basık kemerli bir kapıdan giriş eyvanına girilmektedir. Bu eyvan direklerle desteklenen beşik tonoz örtülüdür. Buradan avluya geçilmektedir. Avlunun doğu, batı ve kuzey yönleri yuvarlak kemer ve payelerin taşıdığı kare planlı tonoz örtülüdür. Revakların doğu ve batı yönündekiler direklerin desteklediği düz damlıdır. Kuzeydeki revakın üzerine sonradan beton dökülmüş ve buradaki kapalı mekânlar yıkılarak yerlerine dükkânlar yapılmıştır. Hanın üç cephesi orijinalliğini korumuş olmasına rağmen iç bölümleri tamamen bozulmuştur. Bu arada güneydoğu köşesine de kerpiçten bir kat eklenmiştir. Han günümüzde harap durumdadır.


Han el-Ba’rur Kervansarayı (Harran)


Şanlıurfa ili Harran ilçesinin 20 km. doğusunda, Göktaş Köyü’nde bulunan bu kervansaray Bağdat kervan yolu üzerindedir. Kervansaray mimari yönden Anadolu kervansaraylarının bir örneğidir. Aynı zamanda da bir kale görünümündedir. Kervansarayın biri kuzey cephesindeki anıtsal portali, diğeri de batıdaki duvar üzerinde iki kitabesi bulunmaktadır. Bunlardan portal üzerindeki iki satırlık nesih yazılı kitabede;

”El Hac Hüsameddin Ali Ebu İmad bin İsa… Han-ı Ba’rür sene Zilhicce sitte ve aşrine ve
sitte miletin
Vekan’el Feragu fi şehri Cemaziyyelevvel sene sitte ve aşrine ve sitte miyetin” yazılıdır.

Portalin batısındaki duvar üzerindeki iki satırlık kitabede ise;

”Mel’un ibn-i Mel’un ibn-i Mel’un ibn-i Mel’un Men zehere alâ bani haza’l Han El Mübarek” yazılıdır.

Bu kitabelerden anlaşılacağı üzere, kervansarayı İsa oğlu El-Hac Hüsamettin Ali 1228 yılının Zilhicce ayı ile aynı yılın Cemaziyelevvel arasında yaptırmıştır. Bu dönemde yöreye Eyyubilerin egemen oldukları düşünülecek olunursa bu kervansaray da Eyyubiler döneminde yaptırılmıştır. Ayrıca kervansaraya zarar veren kişi için mel’un oğlu mel’un bedduasına da yer verilmiştir.

Kervansaray kesme taştan, 65.00x66.00 m. ölçüsünde kare planlıdır. Kervansarayın dış duvarları köşe ve ortalarda payanda görevini üstlenen kulelerle desteklenmiştir. Kuzey cephesindeki anıtsal bir portalden kaburga tonozlu bir giriş eyvanına, oradan da 43.30x44.80 m. ölçüsünde kareye yakın bir avluya girilmektedir. Giriş eyvanının sağında mescit, solunda da kervansarayı koruyan bekçilerin odasına yer verilmiştir. Mescidin güney duvarı arkasındaki merdivenlerle kervansarayın üzerini örten düz dama çıkılmaktadır.

Avlunun çevresinde yazlık ve kışlık mekânlar bulunmaktadır. Avlunun güneyinde ortada beşik tonozlu ve birbirlerine kemerlerle bağlanmış koridor şeklinde bir bölüme yer verilmiştir. Avlunun doğusunda ise beşik tonozlu olup, ön tarafı açık on bölüm halindedir. Burasının yaz aylarında kullanılan bölümler olduğu sanılmaktadır. Avlunun batısı ortada beşik tonozlu bir eyvan ve bunun iki yanında birbirlerine simetrik kare planlı dörder mekân bulunmaktadır. Bunlardan ilk iki mekânın önleri kapalı, diğer mekânın birinin önü açık, diğerinin de önü kapalıdır. Bunlar iç taraftan birbirlerine bağlı bir salon halinde olup, kervansarayın kışlık bölümünü oluşturur. Kervansarayın dört köşesindeki kapalı mekânların hamam oldukları sanılmaktadır.

Bu kervansaray Anadolu’daki Selçuklu kervansaraylarının aksine bezemesizdir. Yalnızca mescidin mihrabı mukarnaslı ve rumi bezemelidir. Bunun yanı sıra portelin yanındaki yarısı yıkılmış olan duvarda bağdaş kurmuş bir insan figürü iki eliyle zincirlerinden yakaladığı iki aslan rölyefini tutmaktadır. Bunların dışında herhangi bir bezeme ile karşılaşılmamıştır.

Harap durumda olan bu kervansaray Şanlıurfa Valiliği çevre düzenleme ve restorasyon çalışmaları kapsamında 1993 yılında onarılmıştır.


Çarmelik Kervansarayı (Suruç)


Şanlıurfa ili Suruç ilçesinde, Şanlıurfa-Gaziantep karayolu yakınında bulunan bu kervansarayın kitabesi bulunmadığından yapım tarihi bilinmemektedir. Kervansaray Abbasi döneminde yapılmış, Osmanlı döneminde de onarılarak kullanılmıştır.

Kesme taştan yapılmış olan kervansaray günümüzde harap bir durumdadır. Büyük ölçüdeki yan duvarlarından birinin avluya bakan yönünde tonozlu galeriler olduğu kalıntılarından anlaşılmaktadır. Giriş portalinden sonra 63.40x65.20 m. ölçüsünde bir avluya girilmektedir. Bu avlunun çevresinde birbirlerine kemerlerle bağlanmış revaklar ve arkasında da yazlık ve kışlık bölümlerin olduğunu gösteren kalıntılar bulunmaktadır.