İşin erbabları bilir fakat bilmeyenler için “Ziryab” kimdir? diye söze başlarsak, dünya bilim tarihinde, “Edison“,“Tesla”, “Einstein” ne kadar önemli ise, Müzik tarihinde “Ziryab” o kadar önemli bir şahsiyettir.” diyerek konuyu bir cümle ile özetleyebiliriz.  

Müslüman olan Ziryab’ın, yazılı kaynaklarda doğum tarihi ve yeri hakkında kesin bilgi bulunmamaktadır. Bazı kaynaklarda doğum yeri Musul olduğu yazıldır. 21. Yüzyılda Ziryab hakkında en kapsamlı araştırmayı yapan Araştırmacı Yazar Yücel Feyzioğlu’ndan, Dünyaca ünlü Musikişinas Zeryab’ın, Harranlı (Urfalı) olduğunu duyduk. Yücel Feyzioğlu’nun kendi araştırmaları, seyahatleri, gözlemleri ve 42 kaynak gösterek yazdığı “Niran ile Ziryab” isimli kitabında, esas adı Ali bin Nafi olan Ziryab’ın, 789 Yılı Harran (Urfa) doğumlu olduğunu yazdığını gördük. Bu bilgi, Urfalı ve Müzik araştırmacısı olarak bizi heyecanlandırdı, ziyadesi ile sevindirdi. Bu bilginin, UNESCO tarafından 2023 yılında Müzik Şehri olarak ilan edilen, 2026 yılında yaklaşık 80 ülke temsilcisinin katılımı ile Müzik Şehirleri toplantısına ev sahipliği yapacak  olan Şanlıurfa için önemli bilgi olduğunu düşündük ve Ziryab’ın Harranlı (Urfalı) olması bilgisini sizlerle de paylaşmak istedik. 

Musikşinas (Besteci, Şarkıcı) Ziryab, Müzik tarihinde çok önemli bir kişidir. Ziryab, yaşadığı dönem itibariyle (789-857) ünlü müzik nazariyatçıları Kindî (801-873) ile aynı dönemde yaşamış, Farabi (870-950), İbni Sina (980-1037) , Safiyüddîn Abdülmü’min Urmevî (1224-1294), Abdülkadir Meragi (1350-1475)‘den de öncedir.

Avusturyalı Mozart (1756-1791) Avusturyalı Schubert (1797-1828) Alman Beethoven (1770-1827), İtalyan Vivaldi (1678-1741), Rus Çaykovski, (1840-1893) gibi büyük Klasik batı müziği bestecilerinden yaklaşık bin sene önce besteler yapmış,  Avrupa’da İspanya’nın Kurtuba şehirinde ilk müzik okulunu kurmuştur. Okulda kız-erkek karma okul düzenini uygulamıştır. Ziryab’ın müzikteki etkisi ile bu okulun benzerleri İspanya’nın Sevilla, Toledo, Valencia, Granada şehirlerinde de kurulmuş, bazılarında Ziryab’ın çocukları müdür olmuştur. Ziryab’ın kurduğu müzik okulu, günümüzde  “Cordoba Ziryab Konsevatuvarı” olarak faaliyetini sürdürmektedir.

Ziryab (789-857) Endülüs'te Kurtuba'da (Cordoba) hükümdarlık süren Emeviler döneminde yaşayan şair, müzisyen (besteci ve şarkıcı)dir. Ziryab, tarih, edebiyat, gastronomi, astronomi ve coğrafyada da söz sahibidir. Ziryab, Avrupa'da ilk müzik okulunu İspanya’da (Endülüs- Córdoba'da) kuran, Ud’u geliştirerek 5. teli ilave eden, gitarı bulan ve flamenkoyu icat eden kişidir. Ziryab, görgü kurallarını Avrupa’ya öğreten bugünkü sofra düzenini, moda tasarımını, kadın saç modellerini Avrupa’ya götüren kişidir. Dönemin dehası olan Ziryab, Endülüs Emiri 2. Abdurrahman'ın başdanışmanı olmuş, emirin reformlarda yaptığı muhteşem yeniliklerde rol alarak, Batı'yı erken modern döneme taşımıştır.”

Abuzer Akbıyık olarak benim, Musikşinas Ziryab ismi ile tanışmamın öyküsü 45 sene kadar öncesine dayanır..

Yıl 1980’li yıların başı. Urfalı olduğum ve müziği çok sevdiğim için, Urfa müziği ile ilgili araştırma ve kaynak kişilerele görüşüp derlemler yapmaktayım. O dönemde bilgisayar, internet, cep telefonu henüz yok, Bugünkü gibi google veya yapay zeka programlarına yazıp saniyeler içinde bilgi önünüze gelmiyor. O yıllarda bilgiye, ancak yazılı kaynaklardan, tarihi buluntulardan ve kaynak kişilerin anlatıkları ile ulaşabiliyorsunuz. O güne kadar Urfa Müzik tarihi ile ilgili konu hiç çalışılmamıştı. Bu nedenle işim zordu. Yazılı kaynaklarda Urfa müzik tarihi ile ilgili bilgi bulmaya çalışırken, 1950 yılllarında Urfa’ya birkeç kez gelip araştırma yapan ingiliz araştırmacı Judah Benzion Segal’in yazdığı “Edessa The Blessed Ctiy” kitabın içinde müzikle ilgili bilgilerin olduğunu ve kitabın Urfa Müzesinde olduğunu duydum. Müzeye gittim kitabı gördüm. Gayet kalın bir kitaptı ve ingilizce idi. (Bu kitap Urfalı Prof Dr. Ahmet Arslan tarafından Türkçeye çevrilip Kutsanmış Şehir Edessa ismi ile 2002 yılında İltişim Yayınevi, 2024 yılında ise Alfa Yayınevi tarafından  yayınlandı) İçinde müzik geçen sayfaları zayıf ingilizcemle ve sözlük kullanarak çevirmeye çalıştım, fakat istediğim neticeyi alamadım. Sonra bu kitabın bazı bölümlerinin İsveçte yaşayan Urfalı Dr. Selahattin Rasgeldi tarafından türkçeye çevrilerek yayınladığını duyum. (Dr Selahattin Rasgeldi Urfamycin adlı ilacı yerli anibyotik ilacı bulan kişidir. Kendisi Urfalı olduğundan ilaca “Urfamycin” ismini vermiştir) 1971 baskılı kitapçığı buldum. Hazırlamakta yazım için önemli bir kaynak olarak istifade ettim. Milattan Önce 7 bin tarihinden günümüze kadarki Urfa müziği ile ilgili bilgileri özetlediğim yazı, 11 Nisan 1985 tarihinde Urfa’da yayınlanan Hizmet Gazetesi’nde “Şanlıurfa’da Musikinin Tarihi” başığı ile yayınlandı. 

Daha sonraki yıllarda yeni bulduğumuz bilgiler ile bu yazıyı gelişlettik. Bu yazıyı, Abuzer Akbıyık, Sabri Kürkçüoğlu, Osman Güzelgöz, Salih Turhan ve Kubilay Dökmetaş ile birlikte hazıradığımız ve 1991 yılında yayınlanan “Şanlıurfa Halk Müziği” kitabınnın 21 sayfasında “Şanlıurfa Tarihinde Müziğin Yeri” başlığı yayınladık. Zeryab’ın geçtiği bu yazı “Şanlurfa Tarihinde Müziğin Yeri“ başlığı ile Abuzer Akbıyık tarafından 6 Ekim 2024 tarihinde Bizim Urfa Gazetesi’nde yayınlandı.

Abuzer Akbıyık’ın 11 Nisan 1985 yılında Hizmet Gazetesi’nde yayınlanan ““Şanlıurfa’da Musikinin Tarihi” yazısında Zeryab ile ilgili kısmı şöyle idi. “..Tarihte kültür ve sanat şehir olan Şanlıurfa’da birçok değerli musikişinaslar yetişmiştir. Bunlardan biri 789-857 seneleri arsında yaşayan Zeryab’dan bahsedebiliriz. Şanlıurfa yakınındaki Musul’da doğan Zeryab, Bağdat’da Abbasi Halifelerinin sarayında Harun Al-Raşit ve Al-Mamun zamanında vazife gördükten sonra  İspanya’nın Kurtuba şehrinde Halife Abdurrahman’ın sarayına baş musikişnas olarak gönderilmiştir. Zeryab, Kurtuba’da kurduğu konservatuarla Endülüs musikisinin temelini atmış, Arap ve İspanyol musikisine tesir etmiştir. Ayrıca büyük musikişinas Zeryab’ın Ud musiki aletine beşinci teli ilave ettiği bilinmektedir. “(Gazete yazısındaki kelime hataları düzeltildi)

Zeryab ile ilgili yazımızın yayınlandığından itibaren tam 40 sene geçti. Zeryab’ın Harranlı (Urfalı) olduğunu öğrendik. Bu nasıl oldu bunu nakledelim.

Yakın arkadaşlarımızla birlikte Şanlıurfa’da yıllarca sıra gezdik. Ankara’ya taşındıktan sonra bu arkadaşlarımızla dostluk ve muhabbetimizi devam ettirmek üzere geleneksel sıramızı, kültür ve sanatla ilgisi, bilgisi ve çalışmaları olan, Mehmet Kurdoğlu, S.Sabri Kürkçüoğlu, Osman Güzelgöz, Salih Turhan, Şemsettin Kuzeci, Halil Coşkun, Halil Anguşhan, Necdet Seçkin, Necmi Kıran, Rüştü Öcal ile Ankara’da devam ettirmekteyiz. 20 Nisan 2025 Akşamı sıra gecemiz Araştırmacı-Yazar Mehmet Kurdoğlu’nun evinde idi. Sıramıza zaman zaman misafir davet etmekte idik. Bu sıraya da Mehmet Kurdoğlu, Almanya’dan yayınevi davetlisi olarak olarak gelen ve Ankara’daki okullarda konferanslar vermekte olan Değerli Araştırmacı Yazar Yücel Feyzioğlunu davet etmişti. Yücel Bey, Sıramıza gelince usul gereği tanıştık. Biz de kendimizi tanıttık. Araştırma çalışmaları ve yeni yayınlanan “Niran ile Ziryab” romanından bahsederken musikişinas Ziryab ile ilgili bilgiler verdi.  Yücel Bey’in, 40 sene önce yazdığımız yazıda ismi geçen Ziryab’dan bahsetmesi bizim için ilginç bir tevâfuk olmuştu. Fakat en önemlisi Ziryab’ın Urfa, Harran’da doğmuş olduğunu söylemesi idi. Biz çeşitli kaynaklarda Ziryab’ın Musul’da doğduğunu okumuştuk ve yazmıştık. Yücel Bey, “Benim yaptığım araştırmaya göre Ziryab, Urfa Harran’da doğmuştur. Bu nedenle Ziryab’ın Harran (Urfalı) olduğunu kitabımda belirttim” dedi.  Sıra gecesinden sonra Araştırmacı Yazar Yücel Feyzioğlu ile 26.04.2025 günü ofisimizde buluştuk ve konun detayları ile ilgili bilgiyi kendisinden tekrar dinledik.

Urfalı müzik araştırmacısı olarak, Ziryab’ın Harranlı, Urfalı olduğunu duymak bizi heyecanlandırdı, sevindirdi.  Böylece Yücel Bey’e sorular sorarak daha ayrıntılı bilgiler almaya çalıştık Yücel Bey,  Ziryab ile ilgili batıdaher yüzyılda biyografi ve araştırma yazıları yazıldığını, çeşitli dillerdeki eserleri temin edip tercüme ettiğini ifade ederek “21.Yüzyılda Ziryab ile ilgili en kapsamı çalışmayı iki cilt romanla ben yaptım” dedi.

Yücel Feyzioğlu; Ziryab’ın müslüman olduğunu fakat hangi milletten olduğuna dair net bir bilgi olmadığını ifade ederek “Siyahî oluşu sebebiyle Ziryab’ın Afrika kökenli oluğunu, İranlı, Kürt veya Arap olduğuna dair çeşitli görüşler vardır. Ziryab’a sorduklarında, hangi millete ait olduğunu söylemez. Zekası, bilgi ve becerisi ile herhangi bir millet mensup olmak yerine insanlık yönünü ön plana çıkarır ve ben Kervancıbaşı Nafi’nin oğluyum der. “ diye bize nakletti.

Yücal Feyzioğlu; “Ziryab’ın izini sürmek için,  doğduğu yer olan Urfa’dan başlayıp Antakya, Halep, Bağdat, Kahire, Tunus ve İspanya’da Algecira (Algeciras) ve Kurtuba’ya (Cordoba) gittim” dedi. Araştırmasını derinleştirmek yeni bulgular elde etmek için  Ziyab’ın konser verdiği şehirleri, yaşdığı mekanları görmek için altı kez İspanya’ya gittiğini, Ziryab Müzik okulunu ve Ziryab adıyla açılmış lokantaları gördüğunu ifade etti ve “vefat ettiğinde gömüldüğü mezarlığı bile buldum,” dedi.

Yücel Feyzioğlu Zorba Dergisi‘nde 16 Haziran 2022yayınlanan yazısında da araştırması, seyahatleri ve romanı ile ilgili şunları yazmıştır“10. yüzyılda Cabir Ibn Hayyan’dan başlayarak 21. yy.da Christian Pochè’ye kadar Ziryab ile ilgili yazı yazanların –ulaşabildiğim- birçok dildeki yazılarını, makale ve araştırmalarını derleyip –çevirttirerek- merakla okudum ve yukarıda sorduğum sorulara cevaplar aradım. Gittiği şehirlere gidip yaşadığı mekânları buldum.. Mezopotamya ve Endülüs’ün en büyük ırmakları Dicle ile Guadalquivir’in kıyısına oturup onun sesiyle mırıldandım, notlar aldım, Ziryab’ın pabuçları içinde yürümeye çalıştım.Niran’ı hayal ettim. Bu hikâye iki âşık hakkında yazılmış 546 sayfalık kapsamlı iki cilt roman oldu.”

Uzun yıllardan beri Masal araştırmaları yaptığını, Anadolu, Mezopotamya ve Türk dünyasına pek çok araştırma gezisi yaparak üç binin üzerinde masal derlediğini, bunları tasnif edip en etkili olan 648‘ini 32 kitapta yayınladığını ifade eden Feyzioğlu, bir başka yazısında ise şöyle yazmıştır “Masalları derlerken Harran doğumlu Bağdat Müzik Okulu öğrencisi Ziryab'ın 809 yılında sevgilisinden koparılarak zorla sürgün edilişini keşfetmiştim. Olay Kerem ile Aslı'nın ve Leyla ile Mecnun'un prototipleri gibi görünmüştü bana. Ziryab Endülüs'e gitmiş, orada Emir 2. Abdurrahman'ın başdanışmanı olmuş ve Endülüs kültürünün temellerini atmıştı. Rönesansa giden yolun başlangıcı da bana göre bu olaydı. 823 yılında Avrupa'nın ilk karma okulunu Cordoba'da o kurmuştu ve o okulu 1200 yıldan beri hâlâ açıktı. Ziryab ile sevgilisi Niran'ın ayak izlerini Bağdat'tan Endülüs'e kadar adım adım izledim, çok sarsıcı bir olay. Belgelere dayanarak bu hikayeyi iki cilt romanda yazdım.“

Yücel Feyzioğlu;  Zirab’ın maceralı hayatını ve köle bir kıza olan aşkını anlatan “Niran ile Ziryab” romanının 1 cildini 2024 yılında yayınlamış. Romanın arkasında Ziryab ile ilgili çeşitli dillerde yayınlanmış 42 kitap ve diğer kaynaklar sıralanmıştır. Bu romanı imzalayarak bize hediye eden Feyzioğlu, romanın 2. Cildinin da yakında yayınlanacağını söylemiştir.

Doğu Batı Yayınevi tarafından yayınlanan “Niran İle Ziryab” romanın önsözünde Yüzel Feyzioğlu şunları yazmıştır “…Niran Yemenli köle bir ailenin kızı.. Ali bin Nafi ise 789 Yılı Harran (Urfa ) doğumlu. Sonradan Ziryab adıyla ün yapacaktı. Ailesi Musul’a göçmüş, Babası kervan yolumda öldüdülmüş kervncıbaşı Nafi.Ali Bin Nafî. Annesi onun müzik yeteneğinin farkında yaman bir kadın. O zor şartlarda Ali Nafî’yi Bağdat Müzik okuluna götürmüş….” 

“Niran ile Ziryab”da iki sanatçının heyacenlı çarpıcı hayat hikayesi yer alıyor, meraklıların bu romanı mutlaka okumalarını tavsiye ederiz. Bu romanda olaylar heyecenlı fakat elbette ki, bizi en çok heyecanlandıran Ziryab’ın Harranlı (Urfalı) olması idi.

Bilindiği gibi Şanlıurfa, 2023 yılında, UNESCO tarafından, Geliştirici Şehirler Ağına dahil edilerek "Müzik Şehri" ilan edilmişti. Şanlıurfa, 2026 yılında da 80 ülkenin katılımı ile Müzik şehirleri toplantısına ev sahipliği yapacak. Bu süreçte dünyaca ünlü müzisyen Ziryab’ın Harranlı (Urfalı) olduğunu öğrenmemiz bizim için değerli idi. Bu değerli bilgiyi tespit etmek, bu tarihi anı belgelemek üzere Araştırmacı Yazar Yücel Feyzioğlu ile kısa bir söyleşi yaparak videoya kaydettik. Ve bu videoyu kendisinin izni ile şimdi sizlerle paylaşıyoruz. Harran (Urfalı) Ziryab konusunu, Yücel Feyzioğlu’ndan zaman içinde, çeşitli toplantılarda dinleyeceğinizi umuyoruz.     

Yücel Feyzioğlu kaleminden “Ziryab Kimdir”, “Yücel Feyzioğlu kimdir” yazısını aşağıda sizlere paylaşıyoruz.

ZİRYAB KİMDİR?

Ebul Hasan Ali bin Nafî MS. 789 yılı Harran (Urfa) doğumlu. Ailesi Musul’a göçmüş, babası kervan yolunda öldürülmüş kervancıbaşı Nafî. Ali, sekiz yaşında yetim kalmış. Annesi oğlunun müzik yeteneğinin farkında ve yaman bir kadın. O zor şartlarda Ali Nafî’yi Bağdat Müzik Okulu’na götürmüş. Okul müdürü ünlü müzisyen ve halife nedimi İshak el Musulî’dir. Ali Nafî’ye on yıl eğitim verdikten sonra Halife Harun Reşid’in önüne çıkarmış. Halife onu dinleyince: “Oğlum senin sesin ziryab kuşunun sesi gibi muhteşem, rengin de ziryab kuşu gibi esmer güzeli” deyince Ziryab adıyla ün yapmış. İshak el Musulî çok kıskanç bir adamdır, halifenin bu sözünden ötürü Ziryab’ı kıskanarak eşinden ve anasından kopararak Bağdat’tan sürmüş. O da Kuzey Afrika’da konserler verip hikâyeler anlatarak Endülüs’e geçen Doğu’lu ilk sanatçı. Endülüs Emiri onun üstün zekâlı biri olduğunu anlayarak başdanışman yapmış.

Ziryab, Avrupa’nın ilk karma müzik okulunu 823 yılında Kurtuba’da açmış. O okul Kurtuba Ziryab Konsevatuvarı olarak hâlâ açıktır ve rönesansa giden yolun ilk basamağını teşkil eder. Ziryab, ud’u geliştirerek gitarı bulan ve flamenkoyu icat eden kişidir. Ziryab, bugünkü sofra düzenini ve modayı Avrupa’ya götüren kişidir. Ziryab, Emir Ⅱ. Abdurrahman’ın reformlar yapmasına katkı sunan kişidir, arkadaşıdır. Emir zehirlenerek onun kollarında can verir. En önemlisi de sevgili eşi Niran ile annesine kavuşmak için ölümcül çaba verir. Bütün bunlar sırlarla dolu sarsıcı büyük bir hikâyedir. O nedenle her yüz yılda Avrupalı araştırmacılar onun hayatını araştırmış, biyografisini yazmış. Şarkıları dilden dile geçerek  ünlü gitarist Paco de Lucia tarafından günümüze taşınmıştır.

Yücel Feyzioğlu da Anadolu, Mezopotamya ve bütün Türk dünyasından masal ve efsaneleri derlerken bu hikâyeyi keşfetmiş, hikâyenin bir masala sığmayacağını fark ederek 21.yüzyılın ilk çeğreğinde en kapsamlı araştırmayı yapmış, “Niran ile Ziryab” ve “Ziryab’ın Hasreti” adlı iki cilt romanda yazmıştır. Bu romanlar da Ziryab’ın hayatına açılan küçük bir pencere ama en uzun çalışmadır.

YÜCEL FEYZIOĞLU KİMDİR?

Araştırmacı-Yazar Yücel Feyzioğlu, 1946'da Kars'ta doğdu. Kentin o zamanki renkli ortamında büyüdü. Türkiye’de “Cilavuz İlköğretmen Okulu”nda okudu, Almanya’da "Goethe Enstitüsü"nde dil eğitimi gördü. "Andersson Yazarlık Akademisi"ni bitirdi. Öğretmenlik yaptı. 1985 yılından beri serbest yazar. “Alman Yazarlar Birliği” (VS) üyesi.

Yücel Feyzioğlu, yazdığı kitaplarla yurtdışındaki çocuklarımızın Türkçe okumasını, kültürümüzle bağ kurmasını sağladı. "Keloğlan" masal dizisi ve “Sihirli Limon” ile diğer kitapları çeşitli dillere çevrildi.

1974 yılından beri Anadolu ve Mezopotamya’dan masallarımızı,

1982 yılından itibaren de Orta Asya’dan Avrupa içlerine kadar Türklerin yaşadığı bütün ülkelerden kardeş masalları derledi, tasnif etti, en etkili olanlarını seçti ve çağdaş psikolojinin ihtiyaçlarını dikkate alarak onları yeniden yazdı. 32 ciltte yayımladı. Bu dizi, Kaşgarlı Mahmut’tan beri kendi alanında yapılmış ilk çalışma olarak adlandırıldı ve büyük ilgiyle karşılandı:

Elginkan Vakfı “2011 yılı Türk Kültürünü Araştırma Ödülü”,

Türksav, “2011 yılı Türk Dünyasına Hizmet Ödülü”  ve

Türksoy, 2019 yılında Cengiz Aytmatov ödülü verdi.

Yazar, yurt içinde ve yurt dışında okul ve üniversitelerde bu “masalların tarihçesini ve psikolojik etkileri”ni anlatmaktadır.

Ayrıca 1979 yılından beri çalışmaları birçok kez ödüllendirildi.

2002 yılında bu diziden "Sihirli Limon" adlı masal kitabı Almanya Eğitim ve Bilim Bakanlığının “Çocukların zihninde fantastik dünya açan 20 kitap listesi”ne seçildi, aynı yıl “Anadil Neden Gereklidir?” araştırmasıyla Cumhuriyet Gazetesi birinciliğini ve

2003, TRT'nin açtığı "AB/Türkiye ilişkileri" konulu yarışmada "Danışman" adlı öyküsü birincilik ödülü aldı. 

MEB ve Avrupa Konseyi’nin önerisiyle masallarla hazırladığı “İnsan Hakları, Yurttaşlık ve Demokrasi” 4. Sınıf ders kitabı 2016 yılında Türkiye’nin en sevilen ders kitabı seçildi.

Yücel Feyzioğlu masal ve efsaneleri derlerken MS. 789 yılı Harran doğumlu Ebul Hasan Ali bin Nafî ZİRYAB hikâyesini keşfetmiş, hikâyenin bir masala sığmayacağını fark ederek 21.yüzyılın ilk çeğreğinde en kapsamlı araştırmayı yapmış, “Niran ile Ziryab” ve “Ziryab’ın Hasreti” adlı iki cilt romanda yazmıştır. Bu romanlar da Ziryab’ın hayatına açılan en uzun çalışmadır.

ABUZER AKBIYIK'IN, ARAŞTIRMACI YAZAR YÜCEL FEVZİOĞLU İLE HARRANLI MUSİKİŞİNAS ZİRAB HAKKINDA SÖYLEŞİYİ AŞAĞIDAKİ LİNKE BASARAK İZLEYEBİLİRSİNİZ

https://youtu.be/O-VxlaagxeQ