I. MAKAM GELENEĞİ VE MAHALLİ İCRAYA GÖRE MAKAM SEYRİ

Şanlıurfa türkülerinin sanat kurallarına bağlı ol­duğu görülmektedir. Türk Musıkisi'nde kullanılan birçok makam Şanlıurfa türkülerinde kullanılmıştır.

Şanlıurfa'da müzik yaşantısı günübirlik ve geçici değil, aksine geçmişin kesin çizgilerini taşıyan ka­lıcı, ustalık (sanatkârlık) isteyen bir yapıya sahiptir. Bu yapının temel taşı ise "Makam Geleneği"dir. Yani sistemli bir müzik icrasıdır.

Şanlıurfalı müzik icra ederken, makam gelene­ğini uygulamakta o kadar hassastır ki, Şanlıurfa'da herhangi bir sanatçının değeri, makam bilmesi ve bildiği makamları icra edebilmesi ile ölçülür.

Türküler ve uzun havalar, çeşitli arkadaş top­lantılarında, düğün, kına gecesi gibi törenlerde söy­lenir. Fakat esas olarak makam seyrine göre icra ediliş, sıra geceleri'nde, dağ yatıları'nda ve asbap geceleri'nde olur. Bu toplantılarda, belirli bir ma­kamla (genellikle Rast veya Divan'la) başlayıp daha sonra diğer makamlarla fasıl sürdürülür. Geceye katılanlar makam sırasına ve seyrine göre türküler, uzun hava (hoyrat) ve gazeller okuyup meclisi coş­kun bir müzik şölenine çevirirler. Meclisin şevk ve neşesi arttıkça birçok makamlar geçilir ve icra edi­len müzik daha da zenginleşir.

Şanlıurfa Halk Müziği eserleri, kaba taslak ma­kam tasnifine tabi tutulduğunda, eserlerin 14 ma­kama yayıldığı görülür.

Bir kısım eserlerin belirli makam kalıp ve kural­larına uymaması bir eksiklik olmayıp aksine müs­bet yönde bir zenginlik olarak sayılabilir.

Şanlıurfa ezgilerinde kullanılan makamlar, sayı çokluğuna göre şöyledir: Uşşak, Hüseyni, Hicaz, Muhayyer, Hüzzam, Gerdaniye, Sâba, Mahur, Çargâh, Kürdi, Karcıgâr, Segâh, Rast ve Hicazkâr.

Mahalli ıcraya Göre Makam Seyri

(Tenekeci Mahmut Güzelgöz'den derlenmiştir)

1. Divan Makamı: Divan gezinti yapılır (sazlarla), divan açış yapılır, divan türküler söyle­nir. Divanın 1. katı, 2. katı ve 3. katı okunur (Kat, mertebe veya hâne karşılığı kullanılmaktadır). Sonra ıbrahimi gezinti yapılır (Gezinti: enstrüman­tal ritmik ezgidir).

2. Rast Makamı: Rast açış yapılır, türkü ve şarkı­lar söylenir. Rast'ın 1. ve 2. katı okunur, türkü ve şarkılar söylenir, Rast'ın 3. katı okunur. Bu arada okuyucunun sesi müsait ise Mahur okur; Mahur'dan sonra Sâba'ya geçki yapılır, 2 hâne Sâba okuduktan sonra tekrar Rast'a geçilir ve öylece bi­tirilir.

3. Nevruz Makamı: Nevruz açış yapılır, türkü ve şarkılar söylenir. Nevruz'un 1. katı okunur, arada türküler söylenir, Nevruz'un 2. katı okunur, Nevruz'un 3. katı (Garip Hicaz makamında) oku­nur. Nevruz'un 4. katında Elezber (Arazbar) oku­nur, türkü ve şarkıyla bitirilir.

4. ıbrahimi Makamı: ıbrahimi açış yapılır, iki hâne ıbrahimi gazel okunur (Arada ıbrahimi ge­zinti yapılır). Gazelhan usta ise Çargâh veya Beşiri hoyrat okur. Sonra Nevruz'un 3. katını okur, daha sonra 2. ve 1. katına dönerek bitirir.

5. Hicaz Makamı: Hicaz açış yapılır, Hicaz ge­zinti yapılır. türkü ve şarkılar okunur. Gazelhan, Hicaz'ın 1. katı ve 2. katını okur, türkü ve şarkı söylenir. Hicaz'ın 3. katı Muhayyer makamında okunur. Sonra türküler söylenir, ısfahan hoyrat okunur, ardından türkü, sonra Mesnevi havası okunur. Hoyratçı, Garip Hicaz makamında Kalata hoyratını okur. Sonra yine Hicaz'a geçilir, 2. katı ve 1. katı okunduktan sonra bitirilir.

6. Uşşak Makamı: Uşşak açış yapılır, şarkı ve türküler okunur. Gazelhan, 1.. katında iki hâne, 2. katında da iki hâne okur. Sonra 3. katını okur ve tekrar 2. ve 1.. katına iner bitirir. 

7. Acem Aşiran Makamı: Acem Aşiran açış ya­pılır, gazelhan iki hâneyi 1.. katında okur, sonra iki hâne de 2. katında okur, daha sonra Acem Aşiran türkü ve şarkılar okunur, saz Sâba Hüseynisi'ne geçki yapar. Gazelhan gazelini okur ve bitirir. Sazlardan biri tekrar Uşşak'a geçki yapar. Gazelhan Uşşak makamının1., 2., ve 3. katlarını okuyarak bi­tirir.

8. Segâh Makamı: Segâh açış yapılır, Segâh şarkı ve türküler okunur, sonra gazelhan Segâh'ın 1. ka­tından, 2. katından ve 3. katından okuyarak bitirir. Sonra Segâh bir türkü okunur, sazlardan biri Irak makamına geçki yapar. Irak hoyrat okunur, sonra gazelhan tekrar Segâh'ın 2. katından bir gazel, daha sonra 1.. katından bir gazel okuyarak başlanılan perdede bitirir.

9. Sâba Makamı:  Sâba açış yapılır, Sâba peşrevi geçilir. Sâba makamında iki türkü okunur. Gazelhan, Sâba'nın 1. katından ve 2. katından gaze­lini okur, sonra türküler söylenir. Daha sonra Mahmûdiye'ye geçki yapılır ve Mahmûdiye hoyrat okunarak bitirilir.

10. Acem Makamı: (Garip Hicaz makamı) Acem açış yapılır. Acem gezinti yapılır, Acem türküler okunur. Gazelhan, Acem'in 1. katında iki hâne, 2. katında iki hâne okur. Sonra Acem  türkü  söylenir. Acem'in 3. katında gazel okunur. (Bu arada Sâba Hüseynisi de okunabilir) ve tekrar sazlarla gezinti yapılır, türkü söylenir, ardından Acem hoyratı okunur, türküler geçilir. Tekrar Sâba'nın 1. katı ve 2. katı okunarak bitirilir.

11. Araban Makamı: Araban açış yapılır, türkü ve şarkılar söylenir. Gazelhan, 1. katından ve 2. ka­tından okur. 3. katında Mahmûdiye yerinden oku­yarak tekrar Araban makamının 2. katını ve 1. ka­tını okuyarak bitirir.